Осенью Гюмри с гюмрийским теплом принял сотни участников очередной международной конференции, посвященной историко-культурному наследию Ширака. Организатор конференции, открывающейся 23 сентября, Ширакский центр арменоведческих исследований НАН, как всегда, подготовился с ответственностью и любовью. Во-первых, это одно из уникальных армянских научных мероприятий, созываемое в 11-й раз подряд за последние 30 лет истории нашей страны, с большим составом основных и постоянно увеличивающихся участников, с самым активным участием десятков зарубежных арменоведов. А также важное ожидаемое событие в жизни гюмрийской интеллигенции, благодаря которому Гюмри, город искусств и ремесел, национальной музыки и спорта, сегодня также носит почетное имя города науки. «С нашей последней встречи прошло три года», - сказал директор арменоведческого центра А. Айрапетян, - За это время в мире многое изменилось. Пожалуй, наша воля осталась неизменной: раз в три года собираться в Гюмри для обсуждения современного состояния исследования историко-культурного наследия Ширака, наметить направления дальнейшего развития и приоритетов исследования армянской литературы, богатой этнографии, истории области, искусства и ремесел в общем контексте арменоведения».

Сотни участников международной конференции почтили память армянских воинов, погибших в результате недавней агрессии Азербайджана. Затем участников поприветствовали и пожелали успехов академик секретарь арменоведения и общественных наук НАН РА Ю. Суварян, губернатор Ширакской области РА Н. Багдасарян, главный советник мэра Гюмри О. Султанян...

Сотни участников международной конференции почтили память армянских воинов, погибших в результате недавней агрессии Азербайджана. Затем участников поприветствовали и пожелали успехов академик секретарь арменоведения и общественных наук НАН РА Ю. Суварян, губернатор Ширакской области РА Н. Багдасарян, главный советник мэра Гюмри О. Султанян... Ширак обладает неисчерпаемыми сокровищами духовной и материальной культуры: ценнейшие археологические и исторические памятники, уникальный фольклор, неповторимый быт, традиции из глубины веков, удивительная архитектура, разнообразные ремесла, народная песнь и музыка. Другими словами имеет огромное историко-культурное наследие, исследование которой в последние четверть века неразрывно связано с деятельностью Ширакского центра арменоведческих исследований, когда 25 лет назад было основано единственное в своем роде и стране нестоличное академическое учреждение, годы существования которого стали годами самоутверждения и ценных приобретений. Раскопки городища Беньямина, обнаружение и изучение трехъярусного памятника I тысячелетия до н.э. Азатана, храмового комплекса эпохи ранней бронзы Мец Сепасар, пещерного предместья Ани, урартского городища-крепости в Айкадзоре, раскопки в Джрадзорской крепости-городище, на участке затопленного некрополя Джрапи, а также в высокогорных районах общин Лернакерт и Пемзашен.

Рассмотрение следующих спорных вопросов древней истории Ширака: размещение стран и племенных общин в Ахурянском бассейне в I тысячелетии до н.э., их локализация, этимология особых имен, этническая принадлежность населения, уточнение его индоевропейской основы, языка, религиозных верований и обычаев. Исчерпывающая научная информация об исторических районах, прилегающих к Шираку, в частности, национальной принадлежности памятников Тайка и его демографии, топографии поселений, а также о ряде спорных современных вопросов, связанных с иноверующими армянами. Преодоление многих стереотипов и новый взгляд на сложные вопросы изучения историко-демографической картины и социально-экономической жизни Александропольской губернии 1918 и 1920 гг., во время турецкой окуппации.

История 25-летнего Центра переплетается со многими другими реалиями, которые 23-24 сентября обогатились еще одним достижением, достойным юбилея - традиционно приглашенная 11-ая международная научная конференция «Историко-культурное наследие Ширака». В своем приветствии руководитель отдела арменоведения НАН академик Ю.В. Суварян подчеркнул значение подобных конференций в сфере развития арменоведения. Губернатор Н. Багдасарян придала большое значение роли таких научных мероприятий и организатора конференции - Ширакского центра арменоведческих исследований, в деле подготовки молодых арменоведов в регионе. Ректор Самцхе-Джавахкского государственного университета М. Беридзе подчеркнул важность преподавания ученых Ширакского центра в своем университете и необходимость подключения к Центру его лучших выпускников. На первом пленарном заседании с большим вниманием были выслушаны следующие доклады: «Чаренц и историчность» - Д. Гаспарян доктор филолог. наук, профессор, «Городское сообщество города Александрополь в 1890-1910 гг.» - Г. Аханян, «Г. Левонян и музыкальные вопросы на страницах журнала «Художество» - доктор искусств, профессор А. Асатрян. Некоторые научные работники были награждены за результативный научный труд от имени президентства НАН РА, мерии Гюмри и Ширакского марзпетарана. Директор А. Айрапетян от имени сотрудников центра и участников конференции выразил глубокую благодарность Президенту РА В. Хачатуряну, президенту НАН А.Сагяну, губернатору Ширакской области Н. Багдасаряну, мэру Гюмри В. Самсоняну за заботу о науке. После перерыва работа конференции продолжилась в 5 филиалах. Заседание отделения археологии и литографии продлилось до позднего вечера. Располагала как аудитория, полная ученых и студентов, так и примечательные темы 10 докладов дня, вокруг которых велись плодотворные дискуссии. Заседание первого дня в отделении истории прошло активными дискуссиями дебатами, в котором приняли участие многие студенты исторического факультета ШГУ, учителя истории школ марза.

Первое заседание в отделении этнологии также прошло содержательно, были выслушаны 9 докладов о ширакской демографии, быте, обычаях и экономике. На первом заседании в отделении искусства и архитектуры было много студентов, многих интересовали история 100-летней художественной школы, вопросы касающиеся дальнейшей судьбы гюмрийских репатриантов-художников, Гарегина Левоняна, оперы «Намус» Г.Тигранова, гюмрийских калыбельных. Выслушали и обсудили вопросы касающиеся современного состояния историко-архитектурных памятников Тайка, новейших исследований пещерных комплексов Ани и др. Многолюдным было также первое заседание в 5-ом отделении филологии, где присутствовали научные сотрудники Института языка НАН и Ширакского центра, а также филологи кафедры армянского языка и литературы ШГУ. Только поздно вечером завершились последние доклады. Впереди еще один насыщенный и интересный рабочий день. На второй день присутствовали все докладчики предыдущего дня и те, которые должны были выступить на заседании. В общем было выслушано 50 докладов: 9 – по археологии, 14 – по истории, 7 – по фольклористике и музееведении, 10 – по филологии. На вечернем пленарном заседании были представлены и подведены итоги конференции сопредседателями филиалов. В своем заключительном слове директор Центра с удовлетворением и энтузиазмом отметил высокое качество и актуальность большинства представленных докладов, значительный рост числа молодых людей, проявляющих серьезные амбиции заниматься арменоведением. В завершение заседания состоялась церемония подписания двух новых меморандумов о сотрудничестве. Ширакский арменоведческий подписал меморандум о сотрудничестве между Арменоведческим центром Института социологии и регионоведения Южного федерального университета Российской Федерации и с представителями Института археологии им. А. Маргулаева Научного комитета Казахстана. С. Айрапетян

Одним из неоспоримых достижений Ширакского центра арменоведческих исследований Национальной академии наук Армении являются международные конференции под названием «Историко-культурное наследие Ширака: современные вопросы арменологии», которые традиционно проводятся в Гюмри. 10-ая международная конференция, которая также стала юбилейным мероприятием, превзошла предыдущие огромной аудиторией, широким спектром обсуждаемых тематических вопросов и представительным составом участников. Юбилейной была во многих смыслах: во-первых была 10-ой, созвана на 25-летие центра и, что чрезвычайно символично, она была созвана в великолепно реконструированном культурном очаге, в полутемном зале которого она родилась в 1994 году, заявив, что катастрофа не погасила свет науки в Гюмри. Число участников 10-й международной конференции превысило 150, в том числе 20 из 9 зарубежных стран /Грузия, Казахстан, Украина, Турция, Нидерланды, Италия, Туркменистан, Франция, Греция, Германия/. Авторами большинства докладов выступили представители системы НАН РА, а также кафедр арменоведческих и социальных наук вузов. За три дня работы конференции было выслушано 21 докладов в филиале археологии и литографии, 47 по истории и демографии, 37 по этнологии, 18 по архитектуре и искусстве, 26 по филологии. На церемонии открытия трехдневной конференции также присутствовали общественно-политические деятели. С приветственной речью выступили губернатор Ширака Т. Петросян, мэр Гюмри С. Баласанян. В выступлении директора центра Армена Айрапетяна была подчеркнута важная роль Центра в изучении огромного культурного наследия Ширака за последнюю четверть века. На первом пленарном заседании выступили доктор филологических наук Д. Гаспарян, с докладом о гюмрийских днях Чаренца, российский арменовед Андрей Иванов об особенностях гюмрийского народного зодчества, а также были выслушаны примечательные научные доклады этнографа Г. Шагояна, хореографа Г. Гиносяна, московского профессора К. Баляна. Затем работа конференции продолжилась в пяти отделениях.

1. Археология, антропология, литография.
В докладах представлен достаточно широкий тематический спектр изучения археологического материала, начиная от животных останков поселений и захоронений Ширакской области, античной посуды из Тигранакерта Арцаха, памятников жертвенных колонн эпохи ранней бронзы Мец Сепасара, не содержащих останки гробниц раннего железного века, до основания колон древней Армении, типологии орнаментов керамики шенгавитской культуры Ширака, датировки Вардбагского могильника, «водного» кода вишапакаров (драконовых камней) Армянского нагорья, вопросов выявления связи поклонения оленю и солнцу в армянской и малоазиатской культурах. В атмосфере горячих дискуссий обсуждались доклады археологических исследований раскопок археологического памятника Азатана с трехслойной культурой, проведенных армяно-немецкой археологической экспедицией, и вновь открытых гробниц античного периода Ширака в 2008-2016 годах.

2. Историография, демография.
Филиал работал с большой нагрузкой: было выслушано и обсуждено более 50 докладов. Обсуждался ряд вопросов касаемых источниковедения, которые были связаны с изучением вновь обнаруженных архивных документов, освещающих некоторые реалии истории армяно-грузинских отношений, и данных османской переписи населения. Были также упоминания об освещении различных вопросов истории и демографии Армении. Ряд докладов был посвящен жизни армянских общин за рубежом, армянским общественным, политическим и экономическим деятелям. С вниманием были также выслушаны доклады, касающиеся истории политики и юриспруденции, в частности, последствий современной американской политики на Ближнем Востоке, места армянской цивилизации в циклическом движении мировой цивилизации и т.д.

3. Этнография
В богатом тематически-содержательном контексте были ценные отсылки на многие вопросы классической этнографии: особенности украшения женского национального костюма Ширака-Джавахка, ритуальная кукла Гарагез и театр теней, обрядовые обычаи Тярнндараджа и народные верования Ширака, городской быт и культура Александрополя19 века. Актуальные вопросы музеологии были представлены в докладах к.ист.н. Л. Геворкяна и кандидата культ. Л. Гущяна.

Архитектура и искусствоведение
В филиале поровну распределились доклады посвященные искусствоведению и архитектуре. Оживленные дискуссии развернулись вокруг вопросов с вязанных с проблемами искусствоведения. Они затрагивали вопросы как истории искусства, так и современной интерпретации.

5. Филология
Большая часть из 25 представленных научных докладов была связана с проблемами диалектологии: «Рассмотрение особенностей языкового мышления по записям речи ширакских сел», «Об устных заимствованиях из восточных языков в современной речи Гюмри», «Сдвиги в грамматическом строе гюмрийской речи диалекта Карно» и другие. Были интересные языковолингвистические постановки вопросов в докладах к.филол.н. М. Хачатряна, к.филол.н. А. Айрапетяна, к.филол.н. А. Мхитаряна и др. Некоторые доклады имели литературную направленность. Творческие параллели были проведены в докладе к.филол.н. А. Бекеряна «Байрон и Исаакян», в докладе Ш.Хачатряна «Об армянском переводе романа М. Ауэзова «Абай», рассматривающий вопросы художественного перевода, с интересом выслушан доклад к.ист.н. Л. Туманяна «Мистические произведения Преподобного Григора Хесваци». В Ширакском центре арменоведческих исследований к организации 10-й международной конференции, посвященной историко-культурному наследию Ширака, подошли с большой ответственностью. Были приложены все усилия, чтобы обеспечить лучшие технические условия для трехдневной работы участников. Центр полностью взял на себя организацию питания, проживания и развлечений участников. Конференция стала лучшим свидетельством того, что за последние годы мы добились заметного прогресса в изучении историко-культурного наследия нашего народа. Акцентированы вопросы надлежащего использования национального культурного наследия в воспитании нового поколения, необходимость изучения трансформаций национальных ценностей в национально-культурном пространстве, формы и особенности проявления культурного капитала, а также актуальные вопросы культурного диалога и взаимодействия.

24-25 сентября 2016г. в Гюмри прошла 9-я международная конференция «Историко-культурное наследие Ширака. Актуальные вопросы арменоведения», организованная Ширакским центром арменоведческих исследований (ШЦАИ) НАН РА. Конференция была посвящена 25-летию независимости РА. Данная конференция, на которой традиционно обсуждаются достижения и проблемы ширакского арменоведения последнего периода, на этот раз предоставила участникам возможность затронуть актуальные проблемы арменоведения, так как в тематические рамки конференции были включены все направления арменоведения. Эти конференции, традиционно проводимые в Гюмри при поддержке Национальной академии наук РА и Государственного комитета по науке, в последнее время приобрели международный статус и направлены на популяризацию на современном уровне археологических, исторических, этнологических научных исследований и выявление существующих проблем в осуществлении различных исследований, на предложение и обсуждение новых научных интерпретаций изучаемых противоречивых реалий, а также наметить, насколько это возможно, дальнейший курс и приоритеты изучения богатой этнографии, фольклора, истории, ремесел и искусства Ширака в общем контексте арменоведения в первой четверти 21века. В конференции приняли участие 104 ученых из различных научных и образовательных институтов, центров, университетов РА, а также из России, Украины, Грузии, Ливана, Польши, Германии. В церемонии открытия конференции приняли участие общественные и политические деятели, из них с приветственной речью выступили глава Ширакской епархии епископ Микаел Аджапахян, губернатор Ширакской области О. Симонян, мэр Гюмри С. Баласанян. Говоря о различных реалиях историко-культурного наследия Ширака, директор ШЦАИ НАН РА С. Айрапетян подчеркнул тот факт, что в последние два десятилетия шираковедение неразрывно связано с деятельностью Ширакского Центра арменоведческих исследований НАН РА в Гюмри. На первом пленарном заседании выступили директор Института истории НАН РА, академик НАН, д.ист.н., профессор А. Мелконян, заслуженный литературовед, д.филол.н. Д. Гаспарян, профессор Адыгейского государственного университета, д.ист.н. Р. Кандор, музыковед, кандидат искусствоведения А. Арутюнян, доктор архитектуры и участник всех конференций центра М. Асратян, доцент Бердянского /Украина/ государственного университета, к.филол.н. В. Школа. Работа конференции проходила в пяти филиалах.

1. Археология, антропология, литография.

Был затронут широкий круг тем, особенно археологический материал: Куро-аракская керамика /А.Азизян/, найденные в селе Спандарян Ширакской области находки XI-IX вв. до н.э. /И.Авагян, А.Филипосян/, древняя керамика Тигранакерта Арцаха /А.Габриелян/, наконечники стрел из монастыря Мец Сепасар эпохи ранней бронзы /Л.Еганян/, Олдувская культура, обнаруженная между районом Аэрации и селом Норагавит на южной окраине Еревана, с комплексом уникальных каменных орудий /Б. Ерицян/, историографическая оценка центров поливной керамики IX-X вв. /А.Жамкочян/, попытка типологической классификации армянских укреплений по раннесредневековым источникам /Х.Хачатрян/, изучение историографического материала о фортификационных сооружениях Ахурянской котловины /Б.Варданян/. Группа археологов представила также археологический памятник Азатан, который существовал с 3-го этапа поздней бронзы до эллинистического периода. Это позволяет рассматривать изменения и развитие на том же месте, с 13-го в. до н.э. по эллинистический период, материальной культуры, архитектуры, строительства, хозяйственной жизни, строения гробниц, погребальных форм и обрядов. Результаты недавних антропологических исследований в Шираке относятся к эпохе поздней бронзы и раннего железа, а также к культуре средневековья Армении. Ученые обсудили ряд вновь открытых источниковедческих фактов. С.Адамян рассказал о средневековых памятниках Ошакана, в частности об уникальной рукописи архиепископа Месропа Смбатянца. Согласно А. Манучаряну, юридические записи из Мрена, Ани и Бжни предполагают, что в 1251 г. в самой Армении, вероятно, в столице Ани, было созвано поместное церковное собрание под руководством армянского и грузинского амирспасалара Шахншаха А. Закаряна, где были утверждены правила созыва и обсуждены важность борьбы со взяточничеством, недостойным рукоположением с возрастным несоответствием. Из расшифровки трех надписей со стен трехнефной церкви-базилики в селе Ором, построенной в 1861 году, А. Арутюнян утверждает, что это каменные свидетельства русско-персидской (1826-1828 гг.) и русско-турецкой войн (1828-1829 гг.), которые исключительны для данного периода времени.

2. Историография, демография

Работа конференции затрагивала темы разных периодов истории армянского народа, дополнив их новыми положениями и новой интерпретацией фактов. Основным материалом, безусловно, был исторический Ширак и особенно Александропольский уезд. В конце 19 века царизм предпринял определенные шаги по ограничению прав Армянской церкви. Согласно закону, утвержденному 12 июня 1903 г., недвижимость и депозиты, принадлежащие церкви, были переданы в управление соответствующим министерствам, что вызвало справедливое недовольство всего армянства. Многотысячные демонстрации прошли в Ереване, Ахалкалаке, Гандзаке, Тифлисе, Баку и других армянонаселенных городах Закавказья. Иногда они сопровождались кровавыми столкновениями между населением и полицией. Этому способствовала деятельность «Арагацкой» ячейки партии Гнчакяна в 1903 г., что было освещено новейшими архивными документами в докладе А.Айрапетяна. По словам Г. Айвазяна, общественное мнение Александрополя в 1850-1880-х гг. своим исследователям оставляет послания оставаться на родине, объединяться, укреплять армянское государство и др. Доклады О. Мурадяна и А. Шагиняна также были посвящены Шираку 19 века. Касаясь проявлений турецкой политики отрицания в Александропольском уезде в 1918-1921 гг., К. Алексанян подчеркнула, что хотя отрицание и воспринимается в международных научных кругах как завершающая стадия геноцида, когда культура и историческая память нации искореняются после уничтожения нации, то в Турции оно проявилось одновременно с геноцидом. Доклад Г. Махмуряна о деятельности американских благотворительных комитетов, основанный на вновь обнаруженных архивных документах, относится к тому же периоду. Были также ссылки на освещение различных проблем армянской истории и демографии. А. Акопов, посвятив свой доклад причинам падения Армянского Царства Багратидов.

3.Этнография

В этой области работали этнографы, ученые, музейные специалисты. В насыщенном тематическом контексте обсуждались следующие темы: этнопсихологический аспект креативного города Гюмри; проявление культа змей и змеенышей в Шираке и Вананде; фольклорное наследие Карса; сравнительный анализ Спитакского землетрясения 1988 года и Ленинаканского землетрясения 1926 г.; музыкальная жизнь Ширака 80-х годов 20-го века; внешнее и внутреннее убранство церквей Св. Ншан и Св. Семь Ран (церковь Св. Йот Верк) в Гюмри; формы и методы, используемые для социализации детей в Александрополе и др. А. Гюльбудагян обсудила педагогические проблемы, связанные с преподаванием армянской этнографии и национальной культуры в общеобразовательных школах. На заседании с содержательными докладами выступили музеологи А. Асоян, Л. Геворкян, А. Григорян и А. Назарян.

4.Архитектура и искусствоведение

В центре внимания искусствоведов были в основном современные проблемы архитектуры и изобразительного искусства Гюмри, в том числе: типологические и художественные особенности памятников гюмрийских кладбищ, загадочная этимология хачатакских ступенчатых композиций, внешнее убранство церкви Св. Аствацацин Цгна в Нахиджеване, Ширакская школа живописи 1960-х гг., вопросы культуры Гюмри после землетрясения, роль храма Ехегнамор (Чангли) в религиозной архитектуре, развитие архитектуры учебных зданий в Армении в годы независимости.

5.Филология

Крупнейшим отделением конференции была филология, где обсуждались многие лингвистические и литературоведческие темы с аналитической, сравнительной, критической и ораторской направленностью. В нем приняли участие известные ученые и молодые исследователи, работы которых вызвали большой интерес и дискуссии. В рамках конференции также состоялась встреча с президентом Бейрутского университета Айказеан, доктором А. Айдосяном и редактором "Айказеанского арменоведческого журнала" д-ром А. Дагесяном, которые на протяжении многих лет активно сотрудничают с Ширакским центром арменоведческих исследований НАН РА. Презентация 36-го тома «Айказеан», организованная сотрудниками центра, на которой с большим энтузиазмом присутствовали местные ученые и зарубежные гости, продемонстрировал наличие серьезных творческих и научных связей между двумя арменоведческими центрами и осознание важности их продолжения. Конференция также имела большую программу культурных мероприятий, ее организаторы предоставили многочисленным гостям конференции возможность принять участие в мероприятиях «День Гюмри», «Праздник хлеба», традиционно организуемом этнографами центра, приготовлении и дегустации национальных блюд, и ряд других содержательных этнографических мероприятий, оставивших незабываемые впечатления от конференции на участников.

ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնը նախորդ համանման գիտաժողովից երեք տարի անց` 2010թ. հոկտեմբերի 22-24-ին, հրավիրեց ՙՇիրակի պատմամշակութային ժառանգությունը՚` թվով ութերորդ գիտական նստաշրջանը: Պարբերաբար անցկացվող հեղինակավոր այս գիտաժողովը ակնառու երևույթ է ոչ միայն Գյումրու, այլև հանրապետության գիտական և մշակութային կյանքում: Քաղաքի գիտական մտքիննոր թափ հաղորդելով` այն աստիճանաբար ավելի է ընդլայնում իր թեմատիկ և ներկայացուցչական շրջանակները: Այսպես. եթե նախորդ յոթ գիտաժողովները հանրապետական մասշտաբների մեջ էին տեղավորվում, ապա վերջինը` ութերորդը, հատկորոշվում էր այլ երկրների (Իտալիա, Ֆրանսիա, Գերմա­նիա, Ճապոնիա, ԱՄՆ, ՌԴ, Վրաստան) հայ­տի հայագետների գործուն մասնակցությամբ, որոնքիրենց արդյունավետ մասնակցությամբ, իրոք, միջազգային հարթության վրա դրեցին պատմական Շիրակ գավառի պատմամշակութային ժառանգության գիտաքննական արժեքավորումը: Երեք օր շարունակ Գյումրու ՙՊրոգրես՚ համալսարանի լսարաններում շիրակագիտությանն առնչվող իրենց արդիական ու հետաքրքիր գիտական հաղորդումներով, դրանց շուրջ բուռնու երբեմն էլ կրքոտ բանավեճերով, քաղաքի մտավորականների և ուսանող երիտասարդության հետ բովանդակալից հանդիպումներով հանդես եկան բազմաթիվ նշանավոր հայագետներ` հանրապետության մի շարք հեղինակավոր գիտական կենտրոններից: Ինչպես իր ողջույնի խոսքում նշեց ՇՀՀ կենտրոնի տնօրեն, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ս. Հայրապետյանը, նրանցից շատերը մեկ անգամ չէ, որ հանդես են եկել գիտական այս ֆորումում, և նրանց նոր ելույթներն սպասված են այստեղ: Միևնույն ժամանակ գիտաժողովը նշանավորվեց նորանոր հայագետների ակտիվ մասնակցությամբ ու ձեռքբերումներով: Գիտաժողովի մասնակիցներին ջերմորեն ողջունեցին և արդյունավետ աշխատանք մաղթեցին նաև ՀՀ ԳԱԱ Հայագիտության և հումանիտար գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս քարտուղար, գիտաժողովի կազմկոմիտեի նախագահ ակադեմիկոս Վլ. Բարխուդարյանը, Շիրակի փոխմարզպետ Ս.Պետրոսյանը, Հայ Առաքելական եկեղեցու Շիրակի հոգևորթեմից՝ Նարեկ եպս. Շաքարյանը: Գիտաժողովի առաջին լիագումար նիստը նվիրվեց Անիի եկեղեցական համալիրի զարդերից մեկի` Բագնայրի վանքի հազարամյա հոբելյանին: Վանական այս համբավավոր համալիրի մասին ծավալուն ու համակողմանի հաղորդումով հանդես եկավ Կ. Մաթևոսյանը (Մաշտոցյան Մատենադարան)` կարևորելով նախ՝ կառույցի ճարտարապետական բարձր արժեքը և ապա` այստեղ ծավալված գիտական գրչական գործունեության պատմական նշանակությունը: Հետաքրքիր ու բովանդակալից հաղորդումներով լիագումար նիստում հանդես եկան նաև բանասիրության դոկտորներ Ա. Իսահակյանը, Դ.Գասպարյանը, Ն.եպս. Շաքարյանը, դոցենտ Կ.Սահակյանը: Այնուհետև աշխատանքները ծավալվեցին մասնաճյուղերում:

Ա մասնաճյուղում ընդգրկված էին հնագիտության, մարդաբանության, վիմագրության և պատմագիտության ոլորտները: Ցուցադրվող նյութերի առատությամբ ներկայացվեցին Շիրակի Մեծ Սեպասարի վաղ բրոնզիդարյան օջախների պատվանդաններին (Լ. Եգանյան, ՇՀՀԿ), Շիրակի հնագիտական հուշարձաններից հայտնաբերված գտածոներին (Հ.Աղեկյան, ՇԵԹ), Խաչի Ձորի վիմագրերին (Ա.Մանուչարյան, ԳԱԱ ՀԱԻ), հնդեվրոպական միգրացիաներին (Ա.Խուդավերդյան, ԳԱԱ ՀԱԻ), Էրիախի երկրի տնտեսությանը (Ի.Ավագյան, ԿԱԹ) նվիրված հաղորդումները: Շիրակի հնագույն շրջանի և XX դարասկզբի պատմագիտական թեմաների շրջանակում ներառված էին հնագույն աստվածությունների անունների (Ս.Պետրոսյան, ԳԱԱ ՇՀՀԿ), Օրոնտես-Երվանդի հակամակեդոնական գործունեության խորենացիական տվյալների (Լ.Պետրոսյան, ԳԱԱ ՇՀՀԿ),միջնադարում Տայքի և Անիի Բագրատունիների փոխհարաբերությունների (Ա.Ակոպով,ԳԱԱ ՇՀՀԿ), Ալեքսանդրապոլի գավառում վերաբնակված ռուսների (Ա.Հայրապետյան, ԳԱԱ ՇՀՀԿ), ՙԱրարատ՚ ամսագրում 1860-1880-ական թթ. Ալեքսանդրապոլի կրթական-հասարակական կյանքի լուսաբանման (Գ.Այվազյան, ԳԱԱ ՇՀՀԿ),1921թ. հունվար-ապրիլ ամիսներին Ալեքսանդրապոլում ժամանակավոր իշխանության մարմինների գործունեությանը (Կ.Ալեքսանյան, ՇՀՀԿ), Գ.Գյուրջիևի հայկական ինքնությանը (Ա.Մելիք-Սարգսյան, ՊՄՊ ՇԾ) նվիրված մի շարք նորահայտ փաստերի ու վարկածների քննական ուսումնասիրությունը: Դրանցից շատերի շուրջ ծավալվեցին բուռնքննարկումներ ու բանավեճեր: Ակնհայտ էր այդ հետազոտությունների շարունակականության և հետագա խորացման միտվածությունը: Գիտաժողովի Բ մասնաճյուղի թեմատիկ շրջանակներում ներառված էին ճարտարապետությանն ու արվեստաբանությանն առնչվող հաղորդումները: Գիտաժողովի մասնակիցները մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերեցին երկու ճապոնացի գիտնականների` Ս.Սասանոյի և Յ. Ֆուջիտայի հաղորդումների նկատմամբ: Առաջինը նվիրված էր Արագածի Սբ Երրորդություն եկեղեցու ճարտարապետական ծագումնաբանությանը, մասնավորապես, եկեղեցու կառուցվածքի, նրա գմբեթի ճարտարապետական առանձնահատկություններին: Երկրորդում խոսվում էր Պեմզաշենի եկեղեցական համալիրի խաչաձև եկեղեցու գմբեթի կառուցվածքի շինարարական առանձնահատկությունների մասին: Հին Հայաստանի տաճարների կառուցվածքի, Մարմաշենի վանքի կաթողիկե եկեղեցու դեկորատիվ հարդարանքների մասին խոսեցին Հ. Հակոբյանը (ԵՊՀ) և Մ.Հասրաթյանը (ԳԱԱ ԱԻ): Վ.Մուտարելիի (Ֆրանսիա) հաղորդումը նվիրված էր Հայաստանում իրականացվող ճարտարապետական վերականգնումների խնդիրներին` Բենիամինի հնավայրի օրինակով: Ա.Ահարոնյանի ՙԴեպի Անի՚ ուղեգրությանն էր նվիրված Գ.Խաչիկյանի հաղորդումը, որտեղ տրված էր Բագրատունյաց մայրաքաղաքի ճարտարապետության արժևորումը` ուղեգրության հեղինակի կողմից: Մասնաճյուղում ներկայացված աշխատանքների մեջիր թեմայով ու բովանդակությամբ առանձնահատուկ էր Ա.Հայկազունի (ԵՃՊԹ) ՙՆոյյան տապանի կառուցվածքային հորինվածքը և աշխարհի քառակողմ ու եռաբաժան համակարգը՚ հաղորդումը: Կրոնական, առասպելաբանական, ազգաբանական հիմնադրույթների բաղդատական վերլուծության միջոցով հեղինակը առաջ քաշեց Նոյյան տապանի կառուցվածքին վերաբերող մի վարկած, որի հիմքում հայկական հնագույն պաշտամունքային կառույցների հավանական նմանությունն է տապանի եռաստիճան հորինվածքին: Բանախոսն իր դրույթները զուգակշռեց բազմաթիվ պատմամշակութային երևույթներիհետ, այդ թվում նաև` Հայկական լեռնաշխարհի հասարակական կյանքի և պետական վաղ գոյաձևերի եռադաս համակարգի հետ: Գիտաժողովի մասնակիցներին հաճելիորեն զարմացրեց և մեծ բավականություն պատճառեց Նոյին և Արարատ լեռանն առնչվող պատմամշակութային խնդիրների ինքնօրինակ քննությանը նվիրված մեկ այլ ելույթ ևս, որը ներկայացվեց գիտաժողովի եզրափակիչ լիագումար նիստում իտալացի հայագետ Ա.Վարդանյանի կողմից: ՙՆոյյան տապանի, մնացածների և հայերի հետքերիորոնում՚ թեմայով զեկուցմամբ ներկայացվեցին հեղինակի շուրջ 20 տարիների հետազոտությունների արդյունքները` կատարված Արարատ լեռան վրա: Վեր հանվեցին Նոյյան տապանի և հայերի խնդրահարույց փոխառնչությունների մի շարք ուշագրավ հարցեր:

Բ մասնաճյուղում ներկայացված չորս երաժշտագիտական հաղորդումներում քննության առարկան Շիրակի աշուղական արվեստի խնդիրներն էին: Կենտրոնի գիտական քարտուղար Հ. Հարությունյանի հաղորդումը նվիրված էր երաժշտագետ-ֆոլկլորագետ, ՇՀՀ կենտրոնի ավագ գիտաշխատող, անժամանակ կյանքից հեռացած Հասմիկ Ափինյանի ՙՍիրո երգիչը. Աշուղ Իգիթ՚ գրքին, որը հրատարակության է պատրաստել ՇՀՀ կենտրոնը: Գրքի առաջին բաժինն ամբողջությամբ նվիրված է աշուղի կյանքի ու ստեղծագործական գործունեության կարևոր փուլերին, երկրորդն ամփոփում է աշուղի անտիպ երգերի 55 նմուշները: Բանախոսը փորձեց ներկայացնել հեղինակի մանրախույզ աշխատանքի արդյունքները, որոնք հիմնականում վերաբերում են աշուղի մեղեդիակերտման առանձնահատկություններին և որոնց բացահայտման շնորհիվ ստեղծվել է գրքի տեսական վերլուծական բաժինը: Ընդգծվեց այն, որ երաժշտագիտական խորը վերլուծությունը, որը Հ.Ափինյանի տաիներ ի վեր հետևողականորեն շարունակվող նվիրյալ աշխատանքի արդյունքն է, արժանի է բարձր գնահատականի: Այսօր նրա սկսած գործը Կենտրոնում շարունակվում է: Ալեքսանդրապոլի աշուղական դպրոցի փայլուն ներկայացուցիչ աշուղ Ջիվանու ազգայինհայրենասիրական երգերի վանկաչափական կառույցներին էր նվիրված Ա.Բաղդասարյանի /ԳԱԱ ԱԻ/ հաղորդումը: Յուրովի համակարգված ու մշակված ներկայացվեցին կցորդ բացականչությունների և բառերի ոտքատեսակներն ու արժևորվեց դրանց տեսակարար կշիռը Ջիվանու հայրենասիրական երգերում: Մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց Զ.Թագակչյանի /ԳԱԱ ԱԻ/ հաղորդումը, որը նվիրված էր 1927թ. երաժշտագետ Ք.Քուշնարյանի՝ ֆոնոգրաֆով՚ ձայնագրած աշուղ Շերամի հեղինակային կատարումներին: Ներկայացվեց շուրջ 11 երգ, և արվեց դրանց նոտագրված վերծանությունների վերլուծական քննություն: Անտարակույս, աշուղ Շերամի կատարումները՝ որպես հայտնություններ, նորու համարժեք գնահատականների կարոտ են, բնականաբար դրանք այս ֆորումում բուռն քննարկման արժանացան: Բացի աշուղական երգերից, մասնաճյուղում ներկայացվեց նաև հաղորդում Ն.Տիգրանյանի այն մուղամների մասին, որոնք կոմպոզիտորը մշակել է եվրոպական կամերային տարբեր անսամբլների համար /Հ.Հարությունյան, Ե.Վարոսյան, ԳԱԱ ՇՀՀԿ/: Արևելյան պրոֆեսիոնալ դասական երաժշտության այս արժեքավոր նմուշների ձեռագիր պարտիտուրների հորինվածքային և ֆակտուրային լուծումները թույլ են տալիս դրանք դասել հայ կամերային գործիքային երաժշտության կարևոր ձեռքբերումների թվին: անախոսները նաև նշեցին, որ ԲԳԱԱ ՇՀՀ կենտրոնը ձեռնամուխ է եղել դրանց հրատարակման գործին: ՇՊՄԺ գիտաժողովներում ավանդաբար անդրադառնում են նաև անհատ արվեստագետների ստեղծագործությանն ու գործունեությանը: Այսպես. Լ.Աթանեսյանի /ԳԱԱ ՇՀՀԿ/ հաղորդման մեջ ամփոփված էին գյումրեցի գեղանկարիչ Վազգեն Ստեփանյանի ավելի քան 20 տարիների ստեղծագործական կենսագրությունը, նրա հետաքրքրությունների շրջանակը, սիրված թեմաները` ժանրային սյուժեների, քաղաքային ու գյուղական տեսարանների, բնանկարների վերլուծությամբ: Ա.Մարգարյանը /ԵԳՊԱ ԳՄ/ անդրադարձավ գյումրեցի հայտնի քանդակագործ Զավեն Կոշտոյանի կյանքին ու ստեղծագործության բնութագրին: Նշվեց, որ հեղինակի բազմաժանր ստեղծագործության մեջ, այդուհանդերձ, գլխավոր հերոսը հին ունոր գյումրեցին է` իր անկրկնելի կերտվածքով: Առավել ընդհանրացված էր Ա.Գևորգյա­նի /ԵԳՊԻ ԳՄ/ ելույթը` նվիրված Գյումրու կերպարվեստի արդի դրսևորումներին: Բանախոսը հիմնականում անդրադարձավ հետաղետյան Գյումրիում այլընտրանքային արվեստների միջոցների համատեղելիության հիմնախնդիրներին:Թատերագետ Լ.Մութաֆյանը /ԵԿԹՊԻ/ իր հաղորդումը նվիրել էր Գյումրու դրամատիկական թատրոնում Շեքսպիրյան ներկայացումների արժեքավորմանը` ընդգծելով, որ դրանք գոյավորեցին խորհրդահայ թատրոնում շեքսպիրյան բեմադրությունների նոր միտումներ և արտահայտչաձևեր, ռեժիսորական դերասանական մեկնաբանությունների ինքնատիպ հնարավորություններ:

Գ մասնաճյուղում ընդգրկված էին ազգաբանության, բանագիտության և բանասիրության վերաբերյալ արժեքավոր հաղորդումներ: Աշխատանքները հագեցած էին բազմաբնույթ թեմաների արծարծմամբ, որոնք մեծ հետաքրքրություն առաջացրին թե՜ գիտաժողովի մասնակիցների, թե՜ Գյումրու հասարակայնության շրջանում: ՙԼոսանջելեսյան ՙՀամայնապատկեր՚-ը և Գյումրին՚ հաղորդումով հանդես եկավ գյումրեցի, այժմ ԱՄՆ-ում հրատարակվող ՙՀամայնապատկեր՚ մշակութային հանդեսի գլխավոր խմբագիր Ս.Գյոդակյանը, որը խոսեց հայրենիք-սփյուռք կապերի ամրապնդման գործում հանդեսի նշանակալի դերի ու ձեռքբերումների մասին: Շոշափվեցին բազմաթիվ հարցեր նաև Գյումրու մտավորականների և հանդեսի միջև տարիների ընթացքում ամրապնդված ստեղծագործական կապերի մասին: ՀՀ ԳԱԱ ՇՀՀ կենտրոնի տնօրեն, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ս.Հայրապետյանն անդրադարձավ Գյումրու արդի խոսվածքին, որը ձևավորվել է 19-րդ դարի առաջին կեսին արևմտահայերի հոծ զանգվածների դեպի Արևելյան Շիրակ ներգաղթի շնորհիվ: Վերջին տարիներին իրականացված ժողովրդական, բարբառագիտական, բանագիտական լուրջու մանրաքնին ուսումնասիրությունների հիման վրա ներկայացվեցին Գյումրու խոսվածքի հնչյունական, բառակազմական և քերականական իրողությունների ընդհանուր պատկերը, զարգացման առանձնահատուկ գծերը, արդի վիճակը: Հաղորդումը, որով քննության էր առնում արդի հայ բար­բառագիտության քիչ ուսումնասիրված իրողություններից մեկը, առանձնակի ուշադրության արժանացավ և բազմաբնույթ հարցադրումներ առաջ բերեց գիտաժողովի մասնակիցների ու ներկաների շրջանում: Ինչպես նախորդ, այնպես էլ այս գիտաժողովում մեծաթիվ էին Շիրակի ազգագրությանն ու բանահյուսությանը նվիրված հաղորդումները: Է.Խեմչյանը ԳԱԱ ՀԱԻ/ խոսեց Գյումրու բանահյուսական ավանդույթի մեջ Պոլոզ Մուկուչի կերպարին առնչվող արխիվային նյութերից, որոնք հավաքված են Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում: Ժողովրդական բժշկության ավանդական եղանակներին էին նվիրված Կ.Բազեյանի /ԳԱԱ ՇՀՀԿ/, Ե.Զաքարյանի /ԳԱԱ ՀԱԻ/ հաղորդումները: Գյումրիում գրառված նյութերի հիման վրա Կ.Սահակյանի ու Ռ.Հովհաննիսյանի /ԳԱԱ ՇՀՀԿ/ հաղորդման մեջ ներկայացվեց Սբ Սարգիսը ժողովրդական պատկերացումներում: Ժ.Խաչատրյանը /ԳԱԱ ՀԱԻ/ անդրադարձավ Գյումրիում Անդաստան անելու եկեղեցական ծեսին, նաև ժողովրդական տոնախմբության տեղային առանձնահատկություններին: Հ.Ասատրյանի /ԳԱԱ ՀԱԻ/ հաղորդման նյութը վերաբերում էր գյումրեցի երեխաների կենցաղում մանկական խաղերի անունների բանաձևային նշանակությանը: Բուռն բանավեճի առիթ հանդիսացան Ն.Մարգարյանի /ԳԱԱ ՀԱԻ/ Գյումրու հանրային տարածքներում կանգնեցվող հուշաղբյուրների հարցի շուրջ կատարված դիտարկումներն ու մեկնաբանությունները: Գյումրու ավանդական ուտեստն այս անգամ ներկայացված էր ՙՏարի հացի՚ արարողության /Ն.Շամամյան, ԳԱԱ ՀԱԻ/ և 20-րդ դարի վերջիու 21-րդ դարի սկզբի Ամանորի ծիսակարգի շրջանակներում /Օ.Հարոյան, ԳԱԱ ՇՀՀԿ/: Լսվեցին հաղորդումներ՝ նվիրված արդի Գյումրու կրոնական համայնքներում կնոջ դերի, ինչպես նաև դրանց նկատմամբ շրջապատի պատկերացումների, վերաբերմունքի ու գնահատականի վերաբերյալ դաշտային հետազոտական աշխատանքների արդյունքենրի մասին /Ս.Պողոսյան, Ա.Ստեփանյան, ՀԱԻ: Գիտաժողովում արդի շեշտադրումներով ումոտեցումներով էր ներկայացված գրական կյանքը: Դ.Գասպարյանի ՙԿարսից դեպի հավերժություն՚ սուր շեշտադրումներով ելույթը առաջին լիագումար նիստում նվիրված էր Եղ. Չարենցի նորահայտ անտիպ ժառանգությանը: Ավ. Իսահակյանը խոսեց Իսահակյան տոհմի շիրակյան ակունքների մասին: Լենինականյան որբանոցների կյանքի գեղարվեստական վելուծությանն էր նվիրված Մկրտիչ Արմենի ՙՍկաուտ 89՚ վիպակի վերաբերյալ Գ.Խաչատրյանի /ԳՊՄԻ/ հաղորդումը: Հայաստանի գրողների միության Գյումրու բաժանմունքի նախագահ Ա.Կարապետյանը ներկայացրեց գրող Պատվական Ղուկասյանի դիմանկարը, ստեղծագործական ժառանգությունը: Միջմշակութային արդիական հարցեր արծարծվեցին Ա.Սարգսյանի /Գյումրու ՔՈՒԿ/, Ա. Սահակյանի /ԳՊՄԻ/, Ա. Տեր-Մինասյանի /ԲՀՏ/ հաղորդումներում: Բովանդակալից ու հրապուրիչ էր գիտաժողովին ուղեկցող մշակութային միջոցառումների շարքը` Հառիճավանք, Գյումրուօր, Շիրակի ազգագրական երգ ու նվագ և այլն: Բոլոր մասնաճյուղերի աշխատանքներն ամփոփվեցին և՜ աշխատանքային օրակարգի վերջում, և՜ գիտաժողովի եզրափակիչ լիագումար նիստում: Այստեղ ամփոփիչ ելույթներով հանդես եկան մասնաճյուղերի նախագահներ` Մ.Հասրաթյանը, Ս.Պետրոսյանը և Ս.Պողոսյանը: Նրանք հանգամանորեն անդրադարձան գրեթե բոլոր ելույթներին, տրվեցին դրանց գիտական բնութագրություններն ու գնահատականները: Այդպիսով, ամփոփվեց հայագիտությանը նվիրված ևս մեկ ֆորում, որը շարունակեց կենտրոնի կողմից տարիներ առաջ կյանքի կոչված հայագիտական հետազոտությունների այս ոլորտի լավագույն ավանդույթները: Իր եզրափակիչ ելույթում ՇՀՀ կենտրոնիտնօրեն Ս.Հայրապետյանը խոսեց ՇՊՄԺ միջազգային 8-րդ գիտաժողովի կայացման, նրա առաջադիր խնդիրների և նպատակների իրականացման, ինչպես նաև շիրակագիտության մեջ նրանով ըստ էության նոր հանգրվանի հասնելու մասին: Գիտական այդ մեծամասշտաբ միջոցառումը գնահատվեց ժամանակակից հայագիտության զարգացման համատեքստում, ինչիշնորհիվ ուրվագծվեցին Շիրակի հայագիտական ուսումնասիրության ուղենիշերը և առաջնահերթությունները 21-րդ դարի առաջին քառորդին: